نقش مکانیزاسیون در ارتقاء بهره وری تولید ماهیان در کشور

نقش مکانیزاسیون در ارتقاء بهره وری تولید ماهیان در کشور

محسن اصغری­­

دانشجوی دوره دکتری شیلات، مشاور گروه فنی کاسپین تجهیز (سهامی خاص)

 

بشر در طول تاریخ با کمک نیروی اندیشه، تفکر و خلاقیت و بهره برداری از منابع موجود بر روی کره زمین، همواره به فکر ساختن ابزارها و ایجاد فن آوری های جدید برای تأمین نیازهای اولیه خود از جمله غذا، افزایش میزان محصول و آسان نمودن انجام کارهای خود بوده و در این راستا تا به امروز یک مسیر پیشرفتی را طی نموده تا به جایگاه کنونی خود رسیده است. بی شک رسیدن بشر به این جایگاه، بدون استفاده از ابزار ساخته دست خود، امکان پذیر نبوده است. ورود ماشین به عرصه حیات بشری یک انقلاب عظیم در زندگی انسان محسوب می شود. مکانیزاسیون به شرط اصول توسعه پایدار، عامل اصلی تحرک و رشد مداوم سطوح کمی و کیفی تولید در تمامی بخش های آن به شمار می آید. کارشناسان، موانع توسعه مکانیزاسیون را علاوه بر کمبود لوازم یدکی و گرانی ماشین آلات، ناشی از عدم سازگاری مکانیزاسیون با ساختار فعالیت ها، نبود نظام ترویجی مناسب، ضعف سرمایه گذاری فیزیکی و نیروی انسانی می دانند که به نوبه خود می تواند پایین بودن بهره وری نیروی انسانی و سرمایه را در پی داشته باشد. بنابراین توجه هرچه بیشتر به امر مکانیزاسیون در تمام مراحل تولید، فرآوری و توزیع محصولات، موجبات رقابت پذیری بیشتر می شود و در نهایت تولید اقتصادی را به همراه خواهد داشت.
در مقاله حاضر، کلیاتی از مبحث مکانیزاسیون، مفاهیم، معیارها و شاخص های آن و شاخص های آبزی پروری مکانیزه، فن آوری های نوین، ادوات و تجهیزات مورد استفاده در تکثیر و پرورش ماهیان سرد آبی و رابطه مکانیزاسیون و بهره وری ارایه گردیده که امید است مورد استفاده آبزی پروران و فعالان این عرصه قرار گیرد.

تعریف مکانیزاسیون

این واژه دارای دو مفهوم سنتی و مدرن است که مفهوم عام آن استفاده از هر نوع ماشین در فرایند تولید محصول به منظور افزایش سرعت کار، کاهش هزینه های کارگری، تقلیل سختی کار، اقتصادی نمودن تولید و افزایش بهره وری است. بسیاری از متخصصان به این مفهوم معتقد هستند، اما برداشت دیگری نیز وجود دارد به این صورت که استفاده از هرگونه فن آوری که منجر به افزایش بهره وری در بخش های تولیدی شود، به مکانیزاسیون تعبیر می شود.

تعاریف، شاخص ها و معیارهای مکانیزاسیون:

به طور کلی مکانیزاسیون، تاکنون سه سطح را پشت سر گذاشته است، این سطوح ارتباط مستقیم با مصرف انرژی داشته و نیاز به مصرف انرژی بیشتر، سطوح جدیدتری را ایجاد نموده است.

سطوح مکانیزاسیون

• سطح فن آوری ابزار دستی
• سطح فن آوری دامی
• سطح فن آوری مکانیکی
• درجه مکانیزاسیون

درجه مکانیزاسیون عبارت است از مقدار عملیات مکانیزه انجام شده به کل عملیات مکانیزه و یا به عبارت دیگر، نسبت سطح عملیات مکانیزه انجام شده به کل سطح عملیات مورد نیاز می باشد و بر حسب درصد و به تفکیک نوع عملیات و نوع محصول بیان می گردد.

سطح ( ضریب ) مکانیزاسیون:

عبارت است از نسبت مجموع کل توان کششی موجود به مجموع کل مساحت زمینی که کار و تولید در آن انجام می شود. ( البته باید شرایط جنبی یکسان و ثابتی را برای محاسبه این فاکتور در نظر گرفت ) و واحد آن اسب بخار بر هکتار می باشد.

ظرفیت مکانیزاسیون :

عبارت است از مقدار انرژی مکانیکی مصرف شده در واحد سطح زمین که مربوط به فعالیت بوده و واحد انرژی بر واحد سطح می باشد و معمولا به صورت اسب بخار ساعت بر هکتار بیان می شود.

مفهوم مکانیزاسیون در آبزی پروری

در دهه اخیر با افزایش تعداد متقاضیان تکثیر و پرورش آبزیان در کشور از یک طرف و ورود فن آوری ها، ماشین آلات و تجهیزات مختلف از کشورهای پیشرو و افزایش سطح دانش، تجربه و مهارت بهره برداران از طرف دیگر، موجب شده راندمان تولید به خصوص در بخش ماهیان سرد آبی افزایش چشمگیری یابد. به طور خلاصه می توان گفت فرآیند ایجاد تغییرات کمی و کیفی در واحدهای تولید آبزیان با استفاده از ادوات، تجهیزات و فن آوری های نوین و پیشرفته در راستای ارتقاء سطح بهره وری را مکانیزاسیون در صنعت آبزی پروری می گویند.

بررسی ها نشان می دهد افزایش تولید در واحد حجم مزارع سرد آبی ( توسعه عمودی ) یکی از راهکارهای سهل الوصول در تحقق اهداف پیش بینی شده می باشد. افزایش راندمان تولید بدون افزایش فاحش هزینه ها موجبات رضایت پرورش دهندگان را فراهم خواهد آورد. مسلما اجرایی کردن این بخش از توسعه در کشور، از طریق مکانیزاسیون امکان پذیر خواهد بود. هرچند که در سال های اخیر شاهد حرکت هایی در این زمینه از سوی بخش خصوصی بوده ایم، اما انسجام بخشیدن به فعالیت ها در چارچوب یک برنامه ملی مدون، سبب جلوگیری از اتلاف سرمایه و هدر رفتن زمان و مانع از روی آورده آبزی پروران به روش های غیر کارشناسی در بحث افزایش تولید خواهد بود .

اهداف مکانیزاسیون درتولیدماهیان سردآبی:

– افزایش میزان تولید در واحد حجم مزارع موجود (توسعه عمودی مزارع)

– استفاده بهینه از منابع آبی موجوددرکشور

– استفاده حداکثر از توان وپتانسیل تولید مزارع موجود کشور

– بهینه کردن مدیریت تولید مزارع

– کاهش هزینه های تولید وارتقاء سود آوری مزارع

– بهبود سطح مدیریت بهداشتی مزارع و تولید محصول سالم و بهداشتی

– کاهش ریسک تولید

– کاهش وابستگی مزارع به تغییرات پارامترهای فیزیک و شیمیایی آب

– جلوگیری از آلودگی محیط زیست با رعایت استانداردهای زیست محیطی پساب خروجی مزارع

اصولا استفاده از فن آوریهای روز درآبزی پروری و روند مکانیزاسیون  برروی دو محورکلی زیر استواراست:

الف :‌استفاده از تکنیکها وروش های مدیریتی

 ب : به کارگیری ادوات وتجهیزات

 الف: تکنیک ها وروش های مدیریتی:

 مدیریت یکی از ارکان اصلی افزایش تولید و ارتقاء بهره وری در آبزی پروری به شمار می رود. بدون مدیریت علمی و کارآمد، بهره گیری از پتانسیل ها و امکانات موجود و به تبع آن، افزایش تولید عملی نخواهد بود. هم اکنون تکنیکهای مختلفی در راستای افزایش تولید در واحد حجم درسطح مزارع سردآبی بکار گرفته می شود اما دراین میان، بهره گیری از روشهای علمی و عملی مطمئن و منطبق بر شرایط حاکم بر کشور که در مزارع و سیستمهای مختلف پرورشی قابل اجرا باشند مدنظر می باشد. برای نمونه در زیر، تعدای از روشهای شاخص معرفی می گردد:

1) روش مدیریت آب:

اساس کار در این روش بر مدیریت منبع آبی مورد استفاده از نقطه نظر کمیت و کیفیت استوار است. به عبارت دیگر در این روش مدیریتی، استفاده از حداکثر توان تولید منبع آبی موجود یا حداکثر بیومس قابل نگهداری در واحد حجم و بهبود و ارتقاء توان تولید مدنظر است. با توجه به اینکه تعدادی از پارامترهای فیزیک و شیمیایی منبع آبی برخی مزارع درحد مطلوب نمی باشد، لذا لازم است ابتدا نسبت به بهبود کیفیت آب تازه ورودی به مزرعه اقدام نمود.

 بخش دوم مدیریت آب، بازگردش مجدد درصدی از آب خروجی مزرعه پس از تیمار  (water treatment) و انتقال آن به استخرهای پرورشی می باشد. باگذر آب از استخرهای پرورشی ، تغییرچشم گیری در پارامترهای کیفی آب در اثر فعالیت های متابولیکی ماهی ایجاد می شود؛ لذا جهت استفاده از حداکثر توان تولید، بایدآب برگشتی به گونه ای اصلاح شودکه کیفیت آن با کیفیت آب تازه ورودی به مزرعه تا حدودی برابری نماید.

2) استفاده از مدیریت تولید لایه ای:

دراین راستا دو روش عملی مورد استفاده در سطح مزارع سردآبی کشور معرفی می گردد:

1-2) رهاسازی بچه ماهی به صورت لایه ای:

در این روش با رها سازی بچه ماهی در زمان های متوالی یا وزنهای متفاوت وبهره گیری از حداکثرظرفیت بیولوژیک موجود استخرهای پرورشی در طول دوره پرورش وعرضه ماهیان بازاری در زمانهای متفاوت ، علارغم افزایش میزان تولید مزرعه، هزینه های جاری مزرعه از قبیل نیروی انسانی، آب بها و انرژی ثابت مانده لذا نسبت درآمد به هزینه تولید و نهایتا سودخالص حاصله از فعالیت پرورش ماهی افزایش خواهد یافت .

2-2) برداشت ماهیان بازاری به صورت لایه ای (سرک برداری):

در این روش، همه بچه ماهیان مزرعه دریک زمان رهاسازی می گردد اما برداشت آنها در وزن های متفاوت و در فواصل زمانی مشخص انجام می گردد. بدین صورت که با محاسبه ظرفیت نگهداری لحظه ای مزرعه می توان حداکثر استفاده را از توان و  پتانسیل مزرعه انجام داد؛ زمانی که ظرفیت نگهداری مزرعه به بالاترین میزان ممکن رسید درصدی از ماهیان بعد از رقم بندی برداشت و به بازار عرضه می شود و تغذیه ماهیان باقیمانده ادامه می یابد تا ظرفیت نگهداری مزرعه دوباره به حداکثر میزان خود برسد که برداشت سری دوم ماهیان انجام می شود و این کار ادامه می یابد تا آخرین سری ماهیان موجود درمزرعه با بالاترین سایز ممکن (بالای700 گرم) برداشت شود. بدین ترتیب با برداشت متوالی ماهیان با وزنهای 300 تا700 گرم می توان ظرفیت تولید مزرعه را تا حدود دوبرابر حد معمول افزایش داد.

3) رها سازی بچه ماهی با اوزان  بالا :

در این روش، اوزان رها سازی بچه ماهی از 10- 5 گرم فعلی درکشور، به 50-30 گرم افزایش می یابد؛ در این صورت ضمن کوتاهتر شدن زمان رسیدن به حداکثر ظرفیت نگهداری ، امکان برداشت چند مرحله ای ماهیان بازاری در اوزان 700-300 گرم فراهم آمده ، لذا با افزایش میزان تولید در واحد حجم در طول دوره پرورش و افزایش قیمت فروش ماهی، راندمان تولید مزرعه ارتقاء خواهد یافت. به کارگیری این روش مدیریتی به خصوص در مزارع دو منظوره کشور به دلیل عرضه محصول با وزن مطلوب و قیمت مناسب باعث بالارفتن راندمان کاری این قبیل مزارع خواهد شد.

 ب) استفاده ازادوات و تجهیزات

 ادوات و تجهیزات مورد استفاده در یک مزرعه می تواند بر اساس سیستم، روش پرورش ،گونه پرورشی، نوع و شکل سازه های احداثی، نوع منبع آبی و … متفاوت باشد. فهرست تعدادی از ادوات و تجهیزات قابل استفاده در تکثیر و پرورش ماهی قزل آلا برای نمونه در زیرمی آید:

1- هواده ها شامل هواده های دمنده یا بلوئر، پاششی یا قارچی، تزریقی یا دیفیوزر ،برج های هوادهی و…

2- دستگاههای مرتبط با اکسیژن از قبیل دستگاه اکسیژن ساز یا ژنراتور تولید اکسیژن ، مخازن و کپسول ذخیره اکسیژن مایع، راکتور مخلوط کننده اکسیژن با آب.

2- انواع الکتروپمپ ها و موتور پمپ ها برای گردش آب در قسمتهای مختلف مزرعه

3- ژنراتور برای تامین برق تجهیزات درمواقع قطعی جریان برق

4- جارو و‌ کفکش های تمیزکننده استخر برای خارج کردن مدفوع و باقیمانده غذای مصرف نشده از استخر

5- فیلترهای تصفیه آب شامل فیلترهای فیزیکی مثل دیسک فیلترهای چرخان، درام فیلتر، فیلترهای شنی و فوم فرکشنر جهت حذف ذرات معلق و محلول، سیستمهای خودشوی (Self cleaning) شامل خروجیهای دوگانه ((Double drain، اکوتراپ، انواع بیوفیلترها مثل بیوفیلترهای چکه ای و مستغرق جهت نیتریفیکاسیون و حذف آمونیاک غیریونیزه .

6- دستگاه ضدعفونی آب شامل ازن سازیاراکتورازن و لامپهای تولید اشعه ماورای بنفش

7- ماشینهای جابجایی ماهی در داخل مزرعه از قبیل  فیش پمپ، بالابر و دستگاههای جلوگیری از دستکاری ماهی مثل رقم بند، شمارشگر تخم و ماهی

8- غذاده شامل غذاده های پمپی، تقاضایی، نوار نقاله ای و …

9- تانکها و مخازن قابل جابجایی از جنس پلی اتیلن یا فایبرگلاس

10- دستگاههای پرتابل اندازه گیری پارامترهای آب وآنالیز آن

11-وسایل آزمایشگاهی وتشریح نعشی برای بررسی بیماریها

12-دستگاههای واکسیناتورماهی

13- چیلر (خنک کننده آب) و هیتر (گرم کننده آب)

14- نرم افزارهای مدیریت مزرعه

15-دستگاه تولیدیخ ژله ای برای سردسازی و جابجایی ماهی صید شده

نقش مکانیزاسیون در ارتقاء بهره وری و ارزش افزوده تولید ماهیان سردآبی:

یکی ازمهمترین اهداف مکانیزاسیون ، همانگونه که از تعریف آن استنباط می شود ارتقاء شاخصهای بهره وری در زیر بخش مزبور می باشد. برای تبیین رابطه مکانیزاسیون وبهره وری ،ابتدا باید نگاهی هرچنداجمالی به مفهوم بهره وری داشته باشیم وسپس بابرشمردن شاخصهای بهره وری درآبزی پروری،تاثیر مکانیزاسیون راروی این شاخصها بررسی کنیم.

مفهوم بهره وری:

   تعاریف مختلفی از بهره وری توسط دانشمندان علم اقتصادارائه گردیده که از برآیند همه آنها اینگونه استنباط می شود که بهره وری، نسبت ستاده به یکی از عوامل تولیدمی باشد. منظور از ستاده یا محصول، کلیه کالاها و خدماتی است که نیازمندیهایی را تامین می کند.( در سطح ملی ستاده عبارت است از ارزش افزوده ملی یا تولید ملی.) بهره وری شامل بهره وری سرمایه، نیروی کار، مواد اولیه و سایر عوامل تولیدمی باشد.بهره وری را می توان به جزئی و کلی تقسیم کرد. بهره وری جزئی، نسبت ستاده به یکی از نهاده ها است. برای مثال، بهره‌وری نیروی کار، همان مقدار تولید سرانه یا تولید متوسط نیروی کار یا بهره‌وری سرمایه، تولید متوسط سرمایه است. بهره وری کل، نسبت ستاده به تمام نهاده های به کار گرفته شده در فرایند تولید می باشد.

    برای درک صحیح مفهوم بهره وری ٬ باید با دو مفهوم کارآئی واثربخشی آشنا شویم .

◄ کارائی : نسبت ستاده به داده را گویند که برابر با مصرف بهینۀ منابع می باشد .

◄ اثر بخشی : به معنای تحقّق اهداف سازمان است.

با ادغام این دو مفهوم پنج حالت بدست می آید که همان استراتژی های بهره وری می باشند. کارآمدی و اثربخشی (بهره وری) حالتی است که هم منابع درست مصرف شده و هم اهداف سازمان تحقّق یافته است.

استراتژی های بهره وری عبارتند از :

١-  ورودی ثابت ٬ افزایش خروجی

٢- کاهش ورودی ٬ افزایش خروجی

 ٣- کاهش به نسبه بیشتر ورودی ٬ کاهش خروجی

 ۴- افزایش ورودی ٬ افزایش به نسبه بیشتر خروجی

۵- کاهش ورودی ٬ خروجی ثابت

بهره وری درتولید ماهیان سردآبی:

چنانچه مزارع پرورش ماهی رایک سیستم تلقی کنیم قاعدتا برای این سیستم ورودی وخروجیهایی متصور است. ورودیها شامل سرمایه، نیروی انسانی، نهاده های تولید، منابع آبی، ادوات و تجهیزات و به طور کلی تمامی سخت افزارها ونرم افزارهایی راشامل می شودکه درتولید مزرعه دخیل هستند. خروجی یک مزرعه نیز مقدار ماهی تولید شده (ستاده) برحسب واحد وزن می باشد که سود اقتصادی و به تبع آن ارزش افزوده دراین بخش را موجب می گردد.

تلفن تماس واحد فروش تجهیزات: 09109115090